แมลงและสัตว์นำโรคมาสู่คน

ปัจจุบันโรคอุบัติใหม่เกิดขึ้นเรื่อยมา ไม่ว่าจะทางตรงหรือทางอ้อม จากคนสู่คน จากสัตว์สู่คน ไม่ว่าจะทางใดก็แล้วแต่ ล้วนเป็นภัยและอันตรายต่อมนุษย์เรา ควรจะมีการป้องกันก่อนที่โรคนั้นจะลุกลามไปมีผลกระทบการอีกสิ่งมีชีวิตหนึ่ง แพทย์และพยาบาลประจำโรงงานควรให้คำแนะนำแก่พนักงาน รวมถึงลูกจ้างต่างๆให้เข้าใจถึงวิธีการดูแลป้องกันตัวเองและครอบครัวให้มีสุขลักษณะที่ถูกต้องตามกระทรวงสาธารณสุขได้กำหนดไว้ เรามาดูว่าสัตว์ที่นำโรคมาสู่คนได้มีอะไรบ้าง

แมลงนำโรค (vector) หมายถึง แมลงที่ทำให้คนได้รับเชื้อโรคเมื่อมันเจาะและปล่อยเชื้อโรคเข้าไปทางผิวหนัง โดยการกัด หรือโดยที่มันปล่อยเชื้อโรคให้ติดบนผิวหนัง อาหารหรือวัตถุอื่นๆ ตัวแมลงนำโรคเองอาจจะเป็นโรคหรืออาจจะเป็นพาหะนำเชื้อโรค

ลักษณะของแมลง  (insects) เป็นสัตว์ที่ไม่มีกระดูกสันหลังซึ่งทางชีววิทยาจัดอยู่ใน class insects ลำตัวปกคลุมด้วยโครงสร้างภายนอก (exoskeleton) ซึ่งแบ่งออก     หัว (head) ประกอบด้วยอวัยวะที่สำคัญ คือ หนวด 2 เส้น ตา ปาก     อก (thorax) คือส่วนขอลำตัวเป็นปล้อง (Segments) ซึ่งมี 3 ปล้อง มีขา 3 คู่ ด้านบนจะมีปีก 1-2  คู่ แล้วแต่ชนิดของแมลง     ท้อง (abdomen) คือส่วนท้ายของลำตัว ประกอบด้วยปล้อง 9 ปล้อง

ชนิดของแมลงวัน
นิสัยของแมลงวัน ชอบอาศัยอยู่ตามบ้านเรือน คอกสัตว์หรืออยู่ใกล้ๆ กับบริเวณที่มีอาหารสมบูรณ์ ชอบอากาศร้อนหรืออบอุ่น มีความชันสูง ชอบอาศัยอยู่ในที่มีร่มเงา ไม่ชอบที่โล่งแจ้ง เมื่อเกาะอยู่ที่ใดจะถ่ายมูลทิ้งไว้เป็นจุดสีดำ ชอบอาหารที่เป็นของเหลวหรือเปียกแฉะ

โรคที่เกิดจากแมลงวันเป็นพาหะ เช่น อหิวาตกโรค ไทฟอยด์ โรคบิด โรคท้องร่วง พยาธิปากขอ พยาธิตัวกลม และวัณโรค

การควบคุมแมลงวัน     กำจัดแหล่งเพาะพันธ์ของแมลงวัน    (การสุขาภิบาลสิ่งแวดล้อม)   กำจัดหนอนแมลงวันและตัวแมลงวันโดยวิธีต่าง ๆ

ยุง (Mosquitoes) ในประเทศไทยมีทั้งสิ้น 19 สกุล รวมทั้งหมด 412 ชนิด แบ่งออกเป็นกลุ่มใหญ่ๆ ได้ 2 กลุ่ม คือ ยุงที่เป็นพาหะนำโรค และยุงที่ไม่เป็นพาหะนำโรค

ชนิดของยุง     ยุงลาย อยู่ใน Genus Aedes ซึ่งมีหลายชนิดที่สำคัญและพบมากที่สุด คือ Aedes aegypti

ยุงก้นปล่อง อยู่ใน Genus Anopheles เป็นตัวการนำไข้มาลาเรีย

ยุงบ้านหรือยุงรำคาญ อยู่ใน Genus Cales

ยุงเสือ Genus Mansonia เป็นยุงที่มีตัวโตกว่ายุงชนิดอื่นๆ

โรคที่มียุงเป็นพาหะ
ยุงลาย เป็นพาหะนำเชื้อไวรัสซึ่งทำให้เกิดโรคสำคัญ คือ ไข้เลือดออก ไข้เหลือง Dangue Fuver, Enecphalitis ยุงก้นปล่อง เป็นตัวการนำไข้มาลาเรีย ยุงรำคาญ บางชนิดเป็นตัวการนำโรคไข้เหลือง และโรคเท้าช้าง และบางชนิดไม่นำโรคอะไรเลย
ยุงเสือ เป็นตัวการนำโรคเท้าช้าง

นิสัยของยุง     ยุงตัวผู้จะกินน้ำหวานหรืออินทรีย์สารต่าง ๆ เช่น เกสรดอกไม้ น้ำผึ้งจากลวงผึ้ง สำหรับตัวเมียเท่านั้นที่จะกินเลือดของคนและสัตว์เป็นอาหาร ยุงมักจะไม่ชอบหากินไกล ๆ การเจริญเติบโตและการแพร่พันธุ์ของยุง คือ อุณหภูมิ ความชื้น กระแสลม แหล่งน้ำ

การควบคุมและกำจัดยุง    การทำลายลูกน้ำ     การใช้สารเคมี     การสุขาภิบาลสิ่งแวดล้อม     การใช้ศัตรูธรรมชาติ  สมุนไพร

แมลงสาบ (Cockrosches) ชนิดของแมลงสาบมีประมาณ 3,500 ชนิด
แมลงสาบเอเชียหรือแมลงสาบตะวันออก (Oriental cockroach)

   พบได้ทั่วโลก มักอาศัยอยู่ตามฐานเขื่อน หรือใต้พื้นอาคาร ตัวยาวประมาณ 22-27 มิลลิเมตร มีปีกสั้นบินไม่ได้ ตัวแก่มีสีน้ำตาลหรือดำ มีลายสีเหลืองและขาวบนส่วนอกและขอบด้านนอกของส่วนท้อง

แมลงสาบอเมริกัน (American cockroach)
 พบมากที่สุดในประเทศไทย มีความยาวประมาณ 1.5-2 นิ้ว ตัวแก่มีสีน้ำตาลแดงไปจนถึงน้ำตาลดำ ปกติบินไม่ได้แต่อาจบินได้ในระยะใกล้ ๆ อาศัยตามท่อระบายน้ำเสีย อุโมงค์น้ำ ห้องน้ำห้องส้วม และห้องใต้ดินหรือใต้ถุนตึก มักอาศัยอยู่กันเป็นกลุ่มหรือเป็นกอง

แมลงสาบเยอรมัน (German cockroach)
เป็นแมลงสาบที่มีขนาดเล็กกว่า 2 ชนิดที่ได้กล่าวมาแล้ว มีขนาดความยาวประมาณ 1/2 - 6/10 นิ้ว มีสีน้ำตาลแก่มีแถบสีน้ำตาลอ่อนบนส่วนอก 2 แถบ มีตาขนาดใหญ่ มีแส้ 1 คู่ มักอาศัยอยู่ใกล้ชิดมนุษย์ในที่ที่มีความอบอุ่นและความเปียกชื้น เช่น ในห้องครัว ตู้เสื้อผ้า

แมลงสาบลายน้ำตาล (Brown-banded cockroach)
 พบได้ทั่วโลก มักอาศัยอยู่ในเขตอบอุ่น มีขนาดเล็กประมาณ 1-1.25 นิ้ว มีสีน้ำตาลแดงอ่อน พบได้ทุกแห่งของบ้าน เป็นแมลงสาบที่ค่อนข้างเกียจคร้าน

โรคและเชื้อโรคสำคัญที่นำโดยแมลงสาบ     เชื้อแบคทีเรีย โรคเรื้อน กาฬโรค โรคบิด โรคท้องเสียในเด็ก โรคติดเชื้อของช่องขับถ่าย (Urinary tract) โรคฝีและผิวหนังพุพอง โรคในระบบทางเดินอาหาร โรคอาหารเป็นพิษ และโรคไทฟอยด์     หนอนพยาธิ แมลงสาบสามารถเป็น โฮสต์กึ่งกลาง (intermediate host) ของพยาธิได้หลายชนิด เช่น พยาธิปากขอ (Ancylostoma duodenle), พยาธิไส้เดือนกลม (Ascaris Iumbricoides), พยาธิตืดแคระ (Hymenolepis nana), พยาธิตืดวัว (Taenia saginata), พยาธิใบไม้โลหิต (Schistosoma haematobium) เป็นต้น    

โรคและเชื้อโรคสำคัญที่นำโดยแมลงสาบ     เชื้อไวรัส  เชื้อสาเหตุของโรคตับอักเสบ (Hepatitis)     เชื้อโปรโตซัว ที่เป็นสาเหตุทำให้เกิดความพิการของทารกในครรภ์ และมีเชื้อโปรโตซัวอีกหลายชนิดที่เป็นสาเหตุของโรคท้องเสีย หรือโรคบิด     เชื้อรา พบมีเชื้อรา 2 ชนิดที่เป็นสาเหตุของโรคระบบทางเดินหายใจคือ Aspergillus fumigatus และ โรคผิวหนัง คือ Aspergillus niger

การควบคุมและกำจัดแมลงสาบ   ทำลายแมลงสาบและไข่ของแมลงสาบ การใช้กับดัก การใช้สารเคมีพวกคาร์บาเมต ออร์กาโนฟอสเฟต การกำจัดไข่แมลงสาบ ทำลายแหล่งอาหารของแมลงสาบ

เห็บ ( Ticks )    เห็บเป็นปรสิตชนิดใช้ปากดูดเลือดมนุษย์และสัตว์ อยู่ใน Class Arachnida มีลักษณะแตกต่างจากแมลงคือ ลำตัวแบ่งออกเป็น 2 ส่วน คือ ส่วนหัวและส่วนอกรวมกันเป็นส่วนเดียว เรียกว่า Cephalothorax และมีส่วนท้องแยกจากกัน บางชนิดมีส่วนหัว ส่วนอก และส่วนท้องติดกัน ไม่มีหนวด มีขา 4 คู่ รูปร่างค่อนข้างกลม

วิธีควบคุมเห็บ
การควบคุมโดยการใช้สารเคมีกำจัดเห็บ (chemical control)
การควบคุมเห็บโดยชีววิธี (biological control)
การควบคุมแบบผสมผสาน (intregated  control)
การควบคุมเห็บโดยการใช้วัคซิน (vaccination)

เหา (Lice)
เหาเป็นแมลงที่นำโรคระบาดมาเกิดกับคน เช่น ไข้กลับช้ำ ไข้รากสาดใหญ่ ซึ่งโรคระบาดเหล่านี้มักจะเกิดขึ้นในที่ที่มีความอยู่รวมกันหนาแน่น เช่น โรงเรียน เรือนจำ ศูนย์อพยพ

หมัด (Fleas)
หมัดเป็นแมลงที่อยู่ใน Order Siphonaptera แตกต่างจากแมลงชนิดอื่นๆ คือ ไม่มีปีก เป็นพาหะนำโรค คือเชื้อกาฬโรค หมัดแบ่งออกได้เป็น 3 ชนิด คือ     หมัดคน     หมัดหนู     หมัดสุนัขและแมว

การควบคุม
การป้องกันและกำจัดหมัดภายในอาคารบ้านเรือนอาจทำได้โดยใช้สะอาดห้องที่พบหมัด ตลอดจนเฟอร์นิเจอร์ภายในห้องด้วยเครื่องดูดฝุ่นเป็นการลดจำนวนของหมัดที่ดี จากนั้นจึงใช้ฉีดพ่นด้วยวัตถุมีพิษอีกครั้งหนึ่ง วัตถุมีพิษที่ควรใช้   คือเมทท๊อกซีคลอ มาลาไธออน หรือรอนเนล

ไร (mites)
ไรจัดอยู่ในชั้นอราชนิดา (Class Arachnida)  อันดับอคารินา (Order Acarina)

เรือด
เป็นแมลงประเภทมวนชนิดหนึ่ง ที่อยู่ในวงศ์ Cimicidae โดยเป็นแมลงที่จะดูดกินเลือดสัตว์และคนเป็นอาหาร และเป็นแมลงที่มีขนาดเล็ก ลำตัวกว้าง เป็นรูปไข่และแบน         จะยาวประมาณ 3-5 มม. มีสีน้ำตาลแดง ชนิดที่พบในประเทศไทย คือ Cimex sp.

ความสัมพันธ์ระหว่างตัวเรือดกับคน โดยการกัด เพราะตัวเรือดมีนิสัยชอบกินเลือด โดยการเป็นสื่อของโรค โรคที่แพร่โดยเรือดได้แก่ กาฬโรค ทูลารี
เมีย การควบคุมและกำจัดเรือด ใช้ดีดีที 5 เปอร์เซ็นต์ พ่นให้ถูกตัวเรือดโดยตรง จะทำให้ตัวเรือดตาย     /การอบด้วยก๊าซพิษ เช่น ก๊าซไฮโดรไซยานิค การเผากำมะถัน     /ใช้น้ำยาเคมีชนิดที่มีผลตกค้างตามแหล่งอาศัย แหล่งเพาะพันธุ์

แมลงและสัตว์นำโรคเหล่านี้ อยู่ใกล้ชิดกับมนุษย์เรามาก เราควรจะดูแลรักษาความสะอาด บ้านเรือนและที่อยู่อาศัยให้ถูกสุขลักษณะที่ดี เพื่อป้องกันโรคภัยที่จะมาพร้อมกับสัตว์ที่เป็นพาหะนำโรคมาสู่คนเรา เจ้าหน้าที่สาธารณสุข แพทย์และพยาบาลควรให้คำแนะนำแก่ประชาชนในการให้ความรู้ ความเข้าใจ แนวทาง ร่วมถึงวิธีป้องกันพาหะนำโรคจากสัตว์ต่างๆ เหล่านี้ เพื่อประชาชนทั้งประเทศจะได้มีสุขภาพอนามัยที่ดี ปราศจากโรคภัยไข้เจ็บที่จะตามมา โดยเฉพาะผู้ที่ต้องทำงานร่วมกับผู้คนจำนวนมากต้องให้การระวังเป็นพิเศษ ได้แก่ พนักงานในโรงงานที่มีจำนวนคนมากๆ ทำงานในบริเวณเดียวกัน กรณีมีโรคติดต่อจะสามารถแพร่กระจายโรคได้ง่าย แพทย์และพยาบาลประจำโรงงานควรให้คำแนะนำเมื่อมีโอกาสทุกครั้ง ในการระวังและป้องกันเชิงรุก ก่อนที่โรคจะแพร่กระจายไปยังคนอื่นๆ